Το έργο της εβδομάδας από τις Συλλογές του Τελλογλείου Ιδρύματος – Πάνος Βαλσαμάκης

Το 1922 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Σπούδασε ζωγραφική στην École des Beaux-Arts της Μασσαλίας (1923-1930) και κεραμική στη Σχολή Saint-Jean-du-Désert. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα υπήρξε διευθυντής του καλλιτεχνικού εργαστηρίου της «Α.Ε. Κεραμεικός» από το 1930 και μέχρι το 1942, χρονιά επίταξης του εργαστηρίου από τους Γερμανούς, ενώ από το 1942 ως το 1957 διευθυντής του εργοστασίου «Κεραμική, ΑΚΕΛ», της Εθνικής Τράπεζας. Μετά το 1957 εργαζόταν στο εργαστήριό του στο Μαρούσι. Πραγματοποίησε ατομικές εκθέσεις και συμμετείχε σε πολλές ομαδικές στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Πανελλήνιες, Exposition Internationale, Παρίσι, 1937-αργυρό μετάλλιο, Διεθνής Έκθεση Ακαδημίας Κεραμικής, Κάννες, 1955, Victoria and Albert Museum, Λονδίνο, 1972 κ.α.). Το 1982 πραγματοποιήθηκε αναδρομική έκθεσή του στην Εθνική Πινακοθήκη.

Ο Πάνος Βαλσαμάκης έχει δημοσιεύσει άρθρα και μελέτες σε εφημερίδες και περιοδικά της Ελλάδας και του εξωτερικού, υπήρξε συγγραφέας βιβλίων, της ποιητικής συλλογής «Πικρή Πολιτεία», Αθήνα 1975 και του πεζογραφήματος «Η Πολιτεία δίχως κάστρα-Αϊβαλί 1914-1918, Αθήνα 1976), ενώ εικονογράφησε βιβλία, όπως «Το παραμύθι της Αγάπης» της Αλίκης Τέλλογλου, Αθήνα 1980.

Στο έργο του Βαλσαμάκη συναντώνται η λαϊκή τέχνη, η παράδοση με τα διδάγματα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Αφομοίωσε στοιχεία της λαϊκής παράδοσης, προεκτείνοντας τα γνωρίσματά της, χωρίς ποτέ να διολισθαίνει στο φολκλόρ. Ο ίδιος εξηγεί: «Κύριος σκοπός μου και μέλημα και μεράκι μου ήταν να δώσω μια συνέχεια σ’ αυτή την παράδοση, να δημιουργήσω καινούρια πράγματα που να στηρίζονται στα παλιά… Η φιλία μου με τον Κόντογλου, από τα νεανικά ακόμη χρόνια της ζωής στο Αϊβαλί, μ’ έκανε να γνωρίσω και να αγαπήσω τη βυζαντινή τέχνη».

Το τραυματικό γεγονός της Καταστροφής του 1922 καθόρισε τη «Γενιά του Τριάντα» και συνέτεινε στη στροφή προς τον ελληνικό πολιτισμό, την παράδοση, την κλασική, βυζαντινή και λαϊκή τέχνη, με αίτημα «την ελληνικότητα».

Πραγματεύεται συχνά ειδυλλιακά ηθογραφικά θέματα από τη ζωή στο χωριό και τον αγροτικό-βουκολικό βίο, βοσκούς με τις κάπες και τις γκλίτσες τους, ποιμενικούς σκύλους, μητέρες με παιδιά στην αγκαλιά τους, δένδρα, πουλιά, λουλούδια. Οι παράλληλες ζώνες και η ρυθμική παρατακτική διάταξη των ανθρώπων, δένδρων, ζώων, πουλιών συνιστούν αναφορές στη συνθετική αντίληψη της λαϊκής τέχνης, την οποία γόνιμα αναδημιουργεί.

Σε μια δημιουργική περίοδο διαρκούς αναζήτησης πενήντα χρόνων εντοπίζονται πολλές φάσεις, τεχνοτροπικές αλλά και θεματικές μεταβολές στο κεραμικό έργο του Βαλσαμάκη. Στα πρώτα χρόνια κυριαρχεί η ηθογραφική απόδοση και τα παραστατικά θέματα, στη συνέχεια η γραφή του γίνεται πιο αφαιρετική, με αλληλοδιείσδυση μορφών, πλέγματα ανάγλυφων γραμμών, γεωμετρικές σχηματοποιήσεις, κυβιστικές κατατμήσεις. Ανθρώπινες μορφές, πόλεις, ιππείς, πολεμιστές, ψάρια, πουλιά, γοργόνες αναπτύσσονται σε συνθέσεις άλλοτε λυρικές άλλοτε δραματικές, με αυστηρές διατυπώσεις. Η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα και μορφές Αγίων συνιστούν, επίσης, βασική θεματική του.

Εξαιρετικός δεξιοτέχνης, πειραματίζεται διαρκώς με την τεχνική, τη συμπεριφορά των υλικών, των σμάλτων σε υψηλές θερμοκρασίες, τον καολίνη της Μήλου, το μολυβδούχο άργιλο, τα υαλώματα, τα χρωμυαλώματα, δημιουργώντας νέες χρωματικές αποχρώσεις, σκιοφωτισμούς, διακυμάνσεις και υφές -λείες ή τραχιές, οξειδωμένες.

«Η κεραμική, προγονική τέχνη, παραστέκεται πάντα κοντά στον άνθρωπο σαν ένα σύμβολο της ίδιας του της ζωής. Στη χωμάτινη υπόσταση βρίσκουμε πάντα την αιχμή της. Από αυτή παίρνει μορφή. Σ’ αυτή χρωστά τη γέννησή της. Στα χωμάτινα συστατικά της ανακαλύπτουμε τη θαυμαστή εξέλιξή της. … Γιατί η Τέχνη είναι η ενσάρκωση των όσων αγαπήσαμε και πιστέψαμε. Κι η αρχή της εκπορεύεται από την πολιτιστική εξέλιξη των ανθρώπων από την ιστορία τους, από την εθνική και φυλετική τους υπόσταση. Όμως, σαν αποφασίσεις να πάρεις στα χέρια σου και να δεθείς με την τέχνη π[ου τη μοιράζεσαι με το χάδι της ζεστής φλόγας, δεν απομένει παρά να τη δουλέψεις χωρίς σταματημό. Να της εμπιστευτείς την πίστη σου και να βρίσκεσαι πάντα κοντά της, με το μεράκι του τεχνίτη και το πάθος του καλλιτέχνη», παραθέτει ο ίδιος.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

• Πάνος Βαλσαμάκης, Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1982.
• Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών, Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες, 16ος-20ός αιώνας, τ. 1, Αθήνα 1999, σ. 133, 134.